Manipulacja językowa

Manipulacja językowa

Jerzy Bralczyk, Manipulacja językowa (fragm.)

[w:] Dziennikarstwo i świat mediów pod red. Z. Bauera i E. Chudzińskiego, Universitas, Kraków 2004, s. 244 – 250

1. Wyrażenie manipulacja językowa nie może być terminem, zbyt jest obciążone negatywnymi konotacjami. Bywa też zbyt często uży­wane jako zarzut. Od dawna też, a u nas od dwudziestu kilku co najmniej lat, jest ciągle odnoszone do działań dziennikarskich do tego stopnia, że niemal w każdym tekście medialnym możemy do­szukiwać się „manipulacji".

2. Dalece nieprecyzyjne definicje manipulacji językowej wiążą ją z takim językowym działaniem perswazyjnym, które ma wpłynąć na postawy odbiorców (czasem: sprowokować ich działania) przy zało­żeniu nieznajomości (lub nierozpoznawania) właśnie stosowanych przez nadawcę zabiegów. Manipulacją zatem jest schlebianie odbior­cy, uzurpacyjne identyfikacje z nim, przemycanie informacji, tenden­cyjne zmienianie nazw i opisywanie zdarzeń, odwoływanie się do wartości po to, by wywołać np. pożądane mniemania u odbiorcy, który nie zdaje sobie sprawy z intencjonalności tych chwytów. [...]

3. Wiele dni po awarii elektrowni jądrowej w Czarnobylu w pra­sie ukazała się informacja, w której można było przeczytać: Jak już informowano, w jednym z reaktorów elektrowni jądrowej w Czarnobylu zaobserwowano pewien wyciek. [,..] Sytuacja jest ustabilizowana...]. Była to pierwsza oficjalna informacja na ten temat, ale można było napisać informowano, bo ktoś kogoś o tym mu­siał poinformować, Słowo zaobserwowano sugerowało, że nie było to zjawisko od razu przez wszystkich zauważalne, a słowo pe­wien, że wyciek był nieznaczny. Sformułowanie sytuacja jest ustabi­lizowana uspokajało. Kłamstwa nie było: zaobserwowanie i pe­wien formalnie mogą odnosić się nawet do trzęsienia ziemi o dużym natężeniu, a sytuacja może być ustabilizowana na różnym pozio­mie. Była natomiast manipulacja: skłanianie ludzi do pomyślenia, że było inaczej, niż w rzeczywistości. Kiedy pewna rakieta rozbiła się o Księżyc, oficjalna informacja głosiła, że osiągnęła powierzch­nię Księżyca, co miało jednoznacznie wywołać wrażenie lądowania bezawaryjnego. [...]

4. Intencjonalne kierowanie myśli odbiorcy w pożądaną stronę może być bardziej przewrotne. Wiemy, że szklanka do połowy pusta jeśli jednocześnie szklanką do połowy pełną. Nie popełnimy np. kłamstwa mówiąc, że np. coś ma właściwości, jakich nie ma nic innego, bo trudno o absolutnie identyczne właściwości. Kiedy mówimy, że coś może się wydarzyć, niemal nigdy nie oszukujemy — możliwości, są rozciągliwe. Teksty reklamowe pełne są sformułowań typu żadna inna pasta nie usuwa kamienia, lepiej, gdy w istocie zdanie to, odpo­wiadając nawet rzeczywistości, nie jest bardziej prawdziwe niż zdanie żadna inna pasta nie usuwa kamienia gorzej. Po prostu wszystkie działają tak samo skutecznie. [...]

5. Nieostrość pojęcia manipulacji wiąże się przede wszystkim tym, że trudno ją stwierdzić ostatecznie i autorytatywnie. Samo pojęcie bywa często wiązane z zachowaniami ludzi tak intencjonalnie, że w wielu wypadkach także oskarżeniu o manipulację można przypisać charakter manipulacyjny. Nie sposób np. jednoznacznie stwierdzić, kiedy ktoś posługuje się takimi nieostrymi pojęciami, jak wolność, niepodległość, sprawiedliwość, prawda manipulacyjnie, czy szczerze.

6. Podobnie jest z operowaniem emocjami odbiorców. Rozbudzanie emocji przez stosowanie nacechowanych słów i wyrażeń, których ko­notacje silniejsze są od oznaczania (ojczyzna, dom, matka) jest stałym zabiegiem manipulacyjnym. To samo można powiedzieć o odwoływa­niu się do Podstawowych potrzeb, wywoływaniu poczucia zagrożenia, i odpowiedzialności, siły. Za manipulacje uznaje się nieujawnianie przed odbiorcą prawdziwych intencji stosowania zabiegów zjednujących: pochwał i komplementów, zgadzania się z hipotetycznym lub przez nadawcę wyartykułowanym zdaniem odbiorcy, a także elementów pozytywnej autoprezentacji.

7. Niemal wszystko, co mówimy i piszemy, może być przez nieżycz­liwych nam słuchaczy i czytelników uznane za manipulacyjne. Wiele zachowań językowych osób, którym nie jesteśmy skłonni wierzyć i ufać, możemy podejrzewać o manipulację. Manipulacja dotyczy przede wszystkim nie środków, lecz relacji między nadawcą i odbiorcą, choć ujawniać się może w konkretnych zachowaniach. Pamiętajmy zresztą, że manipulacja ujawniona przestaje być manipulacją funkcjonującą.

8. Stosowanie manipulacji jest postrzegane zazwyczaj jako nieetycz­ne wykorzystywanie przewagi nadawcy do instrumentalnego lub przedmiotowego traktowania odbiorców. Ale trzeba pogodzić się z tym, że publiczna komunikacja, obok innych cech, ma także cechy gry, którą nadawca toczy z odbiorcą. Znajomość reguł w tej grze jest coraz bardziej znana obu stronom i można mieć nadzieję, że jeśli nawet nigdy nie osiągniemy czystego i absolutnie uczciwego publicz­nego porozumienia, to przynajmniej będziemy mieli do czynienia z coraz inteligentniejszymi i mniej wątpliwymi etycznie zachowania­mi językowymi.

 Źródła:

http://www.mswidz.republika.pl/pliki/pegaz/Bralczyk_Manipulacja.pdf

Ćwiczenia:

1. Wskaż najważniejsze myśli w kolejnych akapitach.

2. Za pomocą jakich środków językowych autor uzyskuje wrażenie obiektywizmu?

3. Jaką funkcję pełnią przykłady wykorzystane przez autora?

4. Jaki to styl?

5. Określ wykorzystany tu gatunek.

6. Na jakie problemy związane z pojęciem manipulacji językowej zwraca autor?

7. Określ stosunek autora do pojęcia manipulacji językowej w akapicie 8.

Wikipedia

Manipulacja językowa – forma zamierzonego i intencjonalnego działania komunikatem tekstowym, mającego na celu wywarcie korzystnego dla manipulatora wpływu na osobę lub grupę. Manipulacja dotyczy jednak bardziej relacji między nadawcą i odbiorcą, nie zaś użytych środków jako takich. Działania manipulacyjne są ukryte dla świadomości odbiorcy.

Najczęstszymi środkami językowymi wykorzystywanymi do manipulacji językowej są:

• wyrazy wartościujące,
• formy pierwszej osoby liczby mnogiej wprowadzane do tekstu w celu wywołania wrażenia tożsamości nadawcy i odbiorcy,
• wyrazy zawierające pozytywną ocenę odbiorcy, które poprzedzają przekazywany komunikat,
• wypowiedzi tak zbudowane, że nie da się im zaprzeczyć i przez to wydają się zawsze prawdziwe,
• mówienie między wierszami,
• eufemizmy,
• zmienianie znaczenia wyrazów.

Należy pamiętać, iż niemal wszystko może zostać uznane za manipulacyjne. Termin ten jest silnie pejoratywny i oparty na subiektywnym odczuciu, w związku z czym brak w nim naukowości

Źródło:

http://pl.wikipedia.org/wiki/Manipulacja_j%C4%99zykowa

Podsumowanie

Ćwiczenie: Jakie są konsekwencje stosowania manipulacji językowej?

• perspektywa komunikacyjna
• perspektywa etyczna

Ćwiczenie: Napisz akapit, w którym wyrazisz swój sąd na temat stosowania zabiegów omówionych na lekcji.