Środki wyrazu artystycznego
Marek Fabiusz Kwintylian, Kształcenie mówcy* (fragm.)
[Figury retoryczne a tropy]
W poprzedniej księdze była mowa o tropach; ta z kolei dotyczy figur (zwanych po grecku schémata), zagadnienia, które z natury rzeczy wiąże się z poprzednim. Przecież teoretycy na ogół byli zdania, że figury są tropami; czy to bowiem te ostatnie wzięły nazwę od tego, że są w pewien sposób ukształtowane, czy to od tego, że odmieniają styl, skutkiem czego bywają również nazywane „ruchami”, wypadnie przyznać, że obie te właściwości znajdą się także w figurach. Taka sama też jest ich funkcja: dodają siły wyrażonej treści i użyczają jej wdzięku. Ale nie brak autorów, którzy tropom dają nazwę figur; należy do nich Gajus Artorius Prokulus. Co więcej, podobieństwo między tymi dwiema kategoriami środków jest tak uderzające, że niełatwo je rozgraniczyć. Bo choć niektóre ich rodzaje różnią się wyraźnie (mimo to mają ogólną cechę wspólną: jedne i drugie z korzyścią dla stylu odstępują od zwyczajnego i prostego sposobu mówienia), to jednak inne dzieli nader nikła granica, tak że np. ironia jest zaliczana zarówno do figur myśli jak i do tropów, a peryfrazę, hiperbaton i onomatopeję głośni nawet autorzy nazywali raczej figurami słownymi niż tropami.
Tym bardziej więc trzeba uwydatnić różnicę między obydwoma kategoriami. Trop jest wyrażeniem, którego naturalne i zasadnicze znaczenie zostało (w drodze przenośni) zastąpione innym dla upiększenia stylu, albo, jak go określa większość gramatyków, wyrażeniem przeniesionym z tego miejsca, w którym jest ono właściwe, w to miejsce, w którym nie jest właściwe; figura, jak to wynika z samej nazwy, jest formą wypowiedzi odbiegającą od sposobu wyrażania się, który jest utarty i nasuwa się pierwszy. Toteż w tropach stawia się jedne słowa zamiast drugich, jak to się dzieje w metaforze, metonimii, synekdosze, katachrezie, alegorii, przeważnie także w hiperboli, która przecież znajduje się i w treści, i w słowach. Onomatopeja to tworzenie słowa; zatem tu również stawia się słowo zamiast innych, których byśmy użyli, jeśli nie utworzylibyśmy tamtego. Peryfraza, chociaż zwykle zawiera i ten właśnie wyraz, na którego miejsce wchodzi, jednak posługuje się wieloma słowami zamiast jednym. Ponieważ epitet jest przeważnie składnikiem antonomazji, staje się tropem przez powiązanie z nią. Hiperbaton polega na zamianie szyku, i dlatego wielu wyłącza go spośród tropów. A jednak przenosi on słowo lub część słowa z jego własnego miejsca na cudze. Nic takiego nie zachodzi w figurach. Bo figurę mogą tworzyć słowa użyte we właściwym znaczeniu i ustawione w kolejności normalnej. Jak to się dzieje, że ironia raz jest tropem, innym razem figurą, wyjaśnię w odpowiednim miejscu. Przyznaję bowiem, że w obu wypadkach nazwa jest wspólna, i wiem, jak zawile i drobiazgowo dyskutowano to zagadnienie, ale ta dyskusja nie należy do mojego obecnego tematu. Nie jest bowiem ważne, jak bywa nazywana któraś z tych dwóch kategorii stylistycznych, jeśli wiadomo, jaką korzyść ona przynosi stylowi; terminy nie zmieniają istoty rzeczy. Podobnie jak ludzie, jeśli otrzymają inne imię niż mieli, pozostają ci sami, tak środki wyrazu, o których mówimy, będą wywoływać te same efekty, czy to będą się zwać tropami, czy figurami. Są bowiem użyteczne nie dzięki swym nazwom, lecz walorom [...]. Najlepiej zatem trzymać się tego, co jest przyjęte, i należycie rozumieć samą rzecz, jakkolwiek by się ona nazywała. Trzeba jednak zaznaczyć, że wyraz językowy tej samej myśli dopuszcza często równoczesną obecność tropu i figury. Figuralnym bowiem czynią styl tak słowa użyte przenośnie jak i właściwe.
Istnieje między autorami poważna rozbieżność zdań co do znaczenia terminu „figura”, liczby jej rodzajów oraz natury i ilości gatunków. Wobec tego należy się najpierw zastanowić nad tym, co mamy rozumieć przez figurę. Bo ten termin jest stosowany w dwóch znaczeniach. W pierwszym odnosi się on do wszelkiej formy, jaką może przybrać wyrażona myśl; podobnie ma się rzecz z ciałami, które w jakiejkolwiek znajdowałyby się pozycji, zawsze mają jakąś postawę. W drugim znaczeniu, w jakim właściwie używa się wyrazu schéma, termin „figura” odnosi się do zamierzonego odstępstwa, bądź w sensie, bądź w kształcie wyrażenia, od jego pospolitej i prostej postaci; analogicznie bywa, gdy siedzimy, leżymy, odwracamy się. Dlatego, gdy ktoś ciągle, albo przynajmniej zbyt często, stosuje te same przypadki, czasy, rytmy lub nawet stopy, zalecamy mu zwykle zmianę figur dla uniknięcia monotonii. Gdy tak się wyrażamy, zakładamy, że każda forma językowa ma swoją figurę; w tym też duchu mówi się, że „cursitare” i „lecticare” mają tę samą figurę, tj. są jednakowo utworzone. Przeto owo pierwsze, ogólne znaczenie sugeruje, że nie ma niczego, co nie byłoby figuralne. Jeżeli zaś odpowiada nam takie rozumienie terminu, musimy przyznać rację Apollodorowi, który, o ile wierzyć doniesieniu Cecyliusza, był zdania, że omawiana materia nie da się ująć w przepisy. Ale jeśli ten termin ma oznaczać pewne postawy albo gesty, by tak rzec, językowe, to przez schéma należy tu rozumieć tylko poetyckie lub krasomówcze odstępstwo od prostego i zwyczajnego mówienia. Wówczas zgodne z prawdą będzie twierdzenie, że istnieje styl pozbawiony figur (aschematistos), co jest niemałym brakiem, i styl wyposażony w figury (eschematisméne). [...] Przyjmijmy zatem, że figura jest formą wyrazu językowego odnowioną za pomocą jakiegoś zabiegu artystycznego.
(Przełożył Marian Nagnajewicz)
Źródło: "Meander" 1974, s. 165-171.
Środki wyrazu artystycznego - poziom podstawowy
oksymoron - zestawienia wyrazów sprzecznych znaczeniowo, wykluczających się, np. zgodne spory, suchego przestwór oceanu, pewność niepewna, zimne ognie, bywalec niebytu, nieistniejące istnienie;
hiperbola, przesadnia, wyolbrzymienie
elipsa - opuszczenie elementu zdania oczywistego ze względu na kontekst lub sytuację wypowiedzi (przy odbiorze daje się zrekonstruować). Często występuje w postaci równoważnika zdania. ZNakiem elipsy może być myślnik.
paralelizm - tożsamość lub podobieństwo znaczeniowe, lub kompozycyjne kilku: zdań, wersów, strof, scen, wydarzeń, wątków itp.
Funkcje:
- podkreśla podobieństwa lub różnice
- pozwala organizować większe partie tekstu (nawet cały utwór).
przerzutnia - brak zgodności między porządkiem składniowo-intonacyjnym a wersyfikacyjnym w wersie; przeniesienie wyrazu lub części zdania do dalszej części wersu, następnego wersu lub strofy.
Formy przerzutni:
- przerzutnia średniówkowa,
- przerzutnia klauzulowa,
- przerzutnia międzyzwrotkowa.
Funkcje przerzutni:
- zaakcentowanie treści,
- zwiększenia dynamiki,
- pobudzenia wyobraźni osoby czytającej.
+ groteska
Środki wyrazu artystycznego - poziom rozszerzony
Środki poetyckie - poziom rozszerzony
Ćwiczenie: Test na stronie: http://xn--jzyk-polski-rrb.pl/analiza-wiersza
+ Nie czas na orzechy, reż. Chris Renaud, Michael Thurmeier, 2006,
Środki wyrazu artystycznego - wiedza z gimnazjum i szkoły podstawowej
Absolwent gimnazjum:
- omawia funkcje elementów konstrukcyjnych utworu: tytułu, podtytułu, motta, apostrofy, puenty, punktu kulminacyjnego;
- rozróżnia narrację pierwszoosobową i trzecioosobową oraz potrafi określić ich funkcje w utworze;
- przedstawia najistotniejsze treści wypowiedzi w takim porządku, w jakim występują one w tekście;
- omawia akcję, wyodrębnia wątki i wydarzenia;
- znajduje nawiązania do tradycyjnych wątków literackich i kulturowych;
- rozpoznaje odmiany gatunkowe: powieść/opowiadanie obyczajowe, przygodowe, detektywistyczne, fantastycznonaukowe, fantasy;
- trafnie określa rodzaj literacki (epika, liryka, dramat);
- rozpoznaje gatunki: opowiadanie, powieść, baśń, legendę, mit, bajkę, fraszkę, wiersz, przysłowie, komiks; przypowieść, pamiętnik, dziennik, komedia, dramat, tragedia, ballada, nowela, hymn, powieść historyczna;
- wskazuje elementy dramatu, takie jak: akt, scena, tekst główny, tekst poboczny, monolog, dialog;
- wskazuje przykłady mieszania gatunków;
- charakteryzuje i ocenia bohaterów;
- charakteryzuje postać mówiącą w utworze;
- wskazuje funkcje użytych w utworze środków stylistycznych: porównanie, przenośnię, epitet, wyraz dźwiękonaśladowczy, neologizmy, archaizmy, zdrobnienia, zgrubienia, metafory, powtórzenia, pytania retoryczne, typy zdań, rymy, rytm, wyrazy dźwiękonaśladowcze;
- wskazuje elementy dramatu, takie jak: akt, scena, tekst główny, tekst poboczny, monolog, dialog;
- trafnie określa rodzaj literacki (epika, liryka, dramat);
- wskazuje przykłady mieszania gatunków;
Źródło: