Sposoby kreacji świata przedstawionego
I Mimesis
1 Realizm
(Lalka B. Prusa, polifonia - Zbrodnia i kara F. Dostojewskiego)
- dążenie do przedstawienia życia codziennego człowieka w jego historycznym środowisku,
- respektowanie praw rządzących rzeczywistością,
- występowanie estetyki mimetycznej (naśladowanie rzeczywistości),
- wierne odwzorowywanie świata,
- ukazywanie rzeczywistości z perspektywy przeciętnego odbiorcy,
- ocenianie zwykle w myśl reguł przyjętej moralności,
- poważanie na równi motywacji społecznej i psychologicznej,
- ukształtowanie narratora wszechwiedzącego,
- wprowadzenie komentarza autorskiego,
- faworyzowanie kompozycji zamkniętej,
realizm socjalistyczny, socrealizm
(M. Hłasko, Baza Sokołowska)
- w budowie fabuły podobny do XIX-wiecznych wzorców,
- narracja zawiera wyrazisty komentarz autora,
- utwór kreowany był na propagandowy,
- skrajny subiektywizm i ocena według kategorii komunistycznych,
- schematyzm w konstrukcji fabuły,
- zestawianie ze sobą skrajnych wartości,
2 Naturalizm
(E. Zola, Nana)
- świat współczesny ukazany jest w postaci surowej,
- narrator nie występuje w roli komentatora,
- niejednokrotnie zawiera koncepcję walki o byt i dziedziczność,
- silnie podkreślane są motywacje biologiczne (instynkt, popęd),
- estetyka jest skrajnie mimetyczna (naturalna),
- fikcja ograniczona jest na rzecz prawdziwego przekazu,
- występuje duży udział języka potocznego,
- mowa jest pozornie zależna,
- zawierać może ciąg luźno powiązanych ze sobą scen,
- opis jest często elastyczny,
3 Behawioryzm
(Opowiadania T. Borowskiego)
- bezpośrednie pokazanie bohatera poprzez dialog,
- rezygnacja z tak zwanej analizy psychologicznej - nie ma opisu wewnętrznych uczuć,
- bohater ukazywany jest tylko w relacjach o jego czynach i zachowaniach oraz poprzez przytoczenie jego wypowiedzi,
- język bohaterów to z reguły mowa potoczna i kolokwializmy,
4 Psychologizm
(Granica Z. Nałkowskiej)
- w postaciach dominuje motywacja psychologiczna, a motywacja społeczno-obyczajowa jest ograniczona,
- pierwsze miejsce zajmuje analiza życia wewnętrznego człowieka,
- najczęstsze motywy:
- kompleksy psychiczne,
- trudności w relacjach międzyludzkich, konflikty,
- obsesje, namiętności,
- wyobcowanie jednostki,
- pamieć, wspominanie,
- wyobraźnia,
- marzenie senne,
- choroby psychiczne, patologie,
- łączy się ze wszystkimi technikami narracyjnymi (realizm, naturalizm, ekspresjonizm,)
II Kreacjonizm
1 Ekspresjonizm
(Dies irae J. Kasprowicza, Wiosna. Dytyramb J. Tuwima)
- bohaterem miała być nie indywidualna postać, ale ogólnie człowiek,
- człowiek ujmowany był nie w swoim codziennym otoczeniu ale w kontekście wszechświata,
- negował przyjętą skalę wartości,
- prowokował mieszczańskie poczucie smaku i rzeczywistości,
- zamierzona wulgarność,
- groteskowe kształtowanie świata na opak,
- łączył indywidualizm z emocjami społecznymi,
- ostre środki wyrazu,
- unikanie jednolitości,
- zespalanie elementów o różnej proweniencji i różnym charakterze,
- odznaczał się dążnościami do antytetyczności,
- łączył przeciwieństwa: patos i ekstazę z wulgarnością, poetyzmy i prozaizmy, subtelne wyznania i liryczny krzyk,
liryka ekspresjonistyczna:
- impresjonistyczny opis,
- podmiot zbiorowy w programowej liryce,
- intelektualna ekstatyczna żywiołowość,
- zapisy snów i kłębiących się myśli,
- nawiązania do popularnej ballady i pieśni robotniczej,
dramat ekspresjonistyczny:
- odchodził od mimesis i psychologicznego motywowania działań bohaterów,
- rezygnował z iluzjonizmu,
- był tematycznie zróżnicowany - obok wątków mitologicznych pojawiały się wątki współczesne,
- dominowała kompozycja epizodyczna,
- kolejne epizody miały charakter zróżnicowany: od sceny obyczajowej do ekstatycznej pantomimy, od monologu o charakterze lirycznym do retorycznego lub satyrycznego fragmentu często będącego zwrotem do publiczności,
epika ekspresjonistyczna:
- odejście od mimetyzmu i psychologizmu,
- w jej obrębie znajdowały się różnorodne elementy: ironia, satyra, liryczna eksklamacja, groteska oraz naturalistyczny opis,
- wizje kosmiczne łączyły się ze scenami z życia codziennego,
- bohaterowie przedstawiani tak jak postrzegają ich inne postacie świata przedstawionego
skłonność do kreowania bohaterów zbiorowych,
2 Fantastyka
- na świat przedstawiony składają się nadnaturalne i wszelkiego rodzaju cudowności,
- różni się od mitu, widzeń sennych i zapisu majaczeń,
- przypisuje swym tworom (postaciom fantastycznym) realny byt w obrębie rzeczywistości,
- identyfikacja czytelnika z bohaterem, który jest zwykłym człowiekiem, wprowadzonym w świat przedstawiony,
- zakłada, ze to co fantastyczne rzeczywiście istnieje,
- repertuar ustalonych motywów, czerpanych z archaicznych tradycji, folkloru, z wyobrażeń religijnych i mitów,
baśniowość
(poezja B. Leśmiana, ballady romantyczne: Król Olch J.W. Goethego, Romantyczność A. Mickiewicza)
- treść fantastyczna nasycona między innymi wierzeniami magicznymi,
- elementy ludowego światopoglądu:
- wiara w nieustającą ingerencję mocy pozaziemskich,
- antropomorficzna wizji przyrody,
- niepisane normy moralne,
- ideał wizji społecznych i sprawiedliwych zachowań,
- w średniowieczu:
- intensywne przenikanie się tematów orientalnych (indyjskich i arabskich) i motywów znanych z mitologii antycznej (greckiej i rzymskiej),
fantasy
(A. Sapkowski, )
- świat przedstawiony przypomina świat średniowieczny,
- kwestionuje konwencje realistyczne,
- w świecie przedstawionym dominuje dziwność i groteska,
- bogata akcja,
- niezwykłe wydarzenia,
- nawiązuje do baśni i mitów, przekształcając je,
sci-fi
(Nowy wspaniały świat A. Huxleya, Rok 1980 G. Orwella, twórczość S. Lema),
- świat przedstawiony umieszczony jest w przyszłości
- tematyka oparta na wizji przyszłego rozwoju techniki, społeczeństwa lub ludzkości
- wątki fantazyjne
- koncentruje się na osiągnięciach technicznych
- liczne neologizmy
- może mieć zróżnicowany charakter, podejmować różną problematykę
- rozbudowana fabuła
horror
(E.A. Poe Kruk, S. King, G. Masterton)
- wywodzi się z powieści gotyckiej (walterscotyzm), powieści grozy,
- bliska jest mu frenezja romantyczna,
- ma budzić w odbiorcy przerażenie,
- tradycyjne motywy to:
- duchy, wampiry, zombie
- stare zamczyska, katakumby, podziemia
3 Oniryzm
(Karakony B. Schulza)
- świat przedstawiony rządzi się swoimi prawami,
- zacierają się w nim granice między tym, co ma być realne, a co wyobrażone,
- polegająca na ukazaniu rzeczywistości na kształt snu,
- sen jako alegoria śmierci – literatura dawna,
- irracjonalna i nierealistyczna motywacja wątków, fabuły,
4 Awangarda
- świat przedstawiony nie jest odbiciem rzeczywistości,
- świat przedstawiony to wytwór wyobraźni twórcy (w różnym stopniu związany z rzeczywistością),
- sprzeciw wobec tradycji, konwencji (realizm, naturalizm),
- poszukiwanie nowych rozwiązań literackich - eksperymenty,
- związek z nowoczesnością,
teatr absurdu
(Tango S. Mrożka, Ferdydurke W. Gombrowicza)
- punktem wyjścia jest realistyczna sytuacja, która z biegiem akcji staje się coraz bardziej absurdalna,
- działania bohaterów są pozbawione motywacji psychologicznej,
- polemika ze stereotypami zachowania i mówienia,
- pokazywanie ograniczeń i banalności,
- groteska,
- parodia,
- antyrealizm (brak łańcucha przyczynowo-skutkowego, odrzucenie zasady prawdopodobieństwa).
awangardowa epika
(Ferdydurke W. Gombrowicza)
awangardowa liryka
(Hymn do maszyny mego ciała, T. Czyżewski)
Źródło:
Słownik terminów literackich. Red. Janusz Sławiński. Wrocław: Ossolineum, 1989.
Teoria literatury. Wiedza po gimnazjum i szkole podstawowej
Absolwent gimnazjum:
- omawia funkcje elementów konstrukcyjnych utworu: tytułu, podtytułu, motta, apostrofy, puenty, punktu kulminacyjnego;
- rozróżnia narrację pierwszoosobową i trzecioosobową oraz potrafi określić ich funkcje w utworze;
- przedstawia najistotniejsze treści wypowiedzi w takim porządku, w jakim występują one w tekście;
- omawia akcję, wyodrębnia wątki i wydarzenia;
- znajduje nawiązania do tradycyjnych wątków literackich i kulturowych;
- rozpoznaje odmiany gatunkowe: powieść/opowiadanie obyczajowe, przygodowe, detektywistyczne, fantastycznonaukowe, fantasy;
- trafnie określa rodzaj literacki (epika, liryka, dramat);
- rozpoznaje gatunki: opowiadanie, powieść, baśń, legendę, mit, bajkę, fraszkę, wiersz, przysłowie, komiks; przypowieść, pamiętnik, dziennik, komedia, dramat, tragedia, ballada, nowela, hymn, powieść historyczna;
- wskazuje elementy dramatu, takie jak: akt, scena, tekst główny, tekst poboczny, monolog, dialog;
- wskazuje przykłady mieszania gatunków;
- charakteryzuje i ocenia bohaterów;
- charakteryzuje postać mówiącą w utworze;
- wskazuje funkcje użytych w utworze środków stylistycznych: porównanie, przenośnię, epitet, wyraz dźwiękonaśladowczy, neologizmy, archaizmy, zdrobnienia, zgrubienia, metafory, powtórzenia, pytania retoryczne, typy zdań, rymy, rytm, wyrazy dźwiękonaśladowcze;
- wskazuje elementy dramatu, takie jak: akt, scena, tekst główny, tekst poboczny, monolog, dialog;
- trafnie określa rodzaj literacki (epika, liryka, dramat);
- wskazuje przykłady mieszania gatunków;
Źródło: